Cultura da bajegiar
La cuntrada cultivada alpina dal Grischun è caracterisada da chastels e da chasas signurilas, da baselgias medievalas e da chasas da purs engiadinaisas, dentant er d'excellents exempels da l'architectura pli nova – da la terma da Peter Zumthor a Vals. Pieder fin als edifizis da Gion Caminada en la Lumnezia. Las infurmaziuns davart las singulas ovras architectonicas pervegnan da la societad da l’istorgia d’art en Svizra, 2008. e da la revista Hochparterre – Zeitschrift für Architektur und Design.
Architectura contemporana
Il Grischun n’è betg enconuschent mo sco regiun da las muntognas e dal turissem, mabain era sco cuntrada dals chastels e da las chasas signurilas, da las baselgias e picturas medievalas e da las chasas da purs engiadinaisas. Grazia a questa ritga tradiziun è il Grischun daventà ils ultims 30 onns plaun a plaun ina da las pli impurtantas regiuns d’architectura contemporana en Svizra. Nus As preschentain qua in pèr exempels particulars da la cultura da bajegiar pli giuvna en il Grischun. Sia varietad, bellezza e qualitad è d’attribuir a tschintg facturs:
1. La cuntrada dramatica, l’istorgia e la diversitad dal territori. Construir en il Grischun ha insatge arcaic e metafisic: «Jau sun il lieu», di l’edifizi. Malgrà tut las plajas, las larmas e las attatgas quotidianas chaschunadas tras construcziuns nunponderadas, datti en il chantun maletgs dal vitg intacts, cumplettads ed amplifitgads cun quità. Ils lieus davos quests maletgs n’èn nagins museums, mabain spazis da viver extendids precautamain.
2. Il Grischun ama l’istorgia e surtut l’istorgia dal spazi. Quest’amur emprova da s’exprimer. Ma attenziun: cun tut il respect per ils referiments locals, la vischinanza po era periclitar la perspicacitad. I na tanscha betg da sa basar sin la tradiziun e mantegnair il maletg dal lieu. Buns architects s’orienteschan tenor criteris internaziunals. Els èn part d’in svilup tecnic ed estetic mundial.
3. La pitschna industria da construcziun lavura cun gronda capacitad e precisiun. Mintga architect enconuscha in impressari, in scrinari, in tschentaplattas, in tschentapignas, in stuccatur, per il qual el mettess il maun en il fieu. La lavur ha in pretsch commensurà e la qualitad è auta. Da la capacitad dal constructur dependa la qualitad da la construcziun.
4. L’architectura pli giuvna en il Grischun è in tema da la debatta culturala era en il chantun. Per quella procuran uniuns sco la Lia grischuna per la protecziun da la patria, las medias stampadas u la Televisiun Rumantscha. Il Museum d’art a Cuira e surtut la Casa melna a Flem deditgeschan exposiziuns remartgablas a l’architectura.
5. Il chantun e las vischnancas giogan ina rolla exemplarica sco buns patruns da construcziun. L’uffizi chantunal per la tgira da monuments s’engascha per il mantegniment e la protecziun da l’ierta existenta. E per las construcziuns novas è decisiva la concurrenza d’architectura. Quella è vegnida promovida cun perspicacitad ed ha uschia permess a la gronda part dals architects grischuns da renum d’avrir in agen biro. Da Bearth & Deplazes, Jüngling & Hagmann fin a Richard Brosi, Robert Obrist e Peter Zumthor han tut ils ateliers da num en il chantun gudagnà concurrenzas impurtantas.
Era ils patruns da construcziun privats procuran per perlas. La pli impurtanta industria dal chantun, il turissem, sto dentant anc emprender in pau. I fa surstar ch’ils turistichers attribueschan uschè pauca impurtanza a la valur economica da l’architectura. Che buna architectura po purtar bler al turissem, mussa la terma da Val S. Pieder. Dapi che quella exista ha ella attratg nundumbraivels giasts en la vischnanca gualsra.
Tuttina: Il pli impurtant è dad ir viador, da percepir las cuntradas, ils spazis e las atmosferas, da reflectar davart las istorgias e s’allegrar dals detagls.
(Köbi Gantenbein, schefredactur da la revista Hochparterre, Turitg/Malans)
Temp cristian tempriv
Il territori odiern dal Grischun fa part dal vast uvestgieu da Cuira, in dals emprims uvestgieus al nord da las Alps. La lunga tradiziun ecclesiastica sa manifestescha en las restanzas d’edifizis ed en pitschens objects artisanals che van enavos fin en il 5avel tschientaner.
Enturn 300 s.Cr. è Cuira daventada la chapitala da la provinza romana Raetia Prima ed il 451 è ella documentada sco sedia episcopala. Ma la cristianisaziun en il chantun Grischun d'oz ha probablamain cumenzà gia pli baud e l'uvestgieu da Cuira è forsa vegnì fundà gia vers la fin dal 4. tschientaner. Da quest temp cristian tempriv deriva ina construcziun surprendentamain bain mantegnida che sto vegnir considerada sco il pli vegl monument dal Grischun ed il pli impurtant da ses gener al nord da las Alps: la chombra sepulcrala cun arvieut en la spunda al nordost da la catedrala da Cuira. Ins suppona che quella saja vegnida erigida en l'emprima mesadad dal 5avel tschientaner s.Cr. e ch'ella saja stada in dals emprims lieus da sepultura dals uvestgs da Cuira. Enturn l'onn 500 è lura vegnida bajegiada sin ses fundaments ina baselgia consecrada a S. Steffan. Sco ils auters edifizis da cult cristians temprivs da l'Antica tardiva e quels cristians dal temp dals Merovings è era questa baselgia mo anc documentada en ses fundaments. Perditgas architectonicas da l'emprima fasa da cristianisaziun en il Grischun sa chattan era en la catedrala da Cuira, en la Val dal Rain anteriur (Sagogn e Trun), a Panaduz e sin il Munt Son Gion/Reziòlta, a Mesauc, Casti, en Val Schons (Ziràn) ed en il Partenz (Schiers) – quests chats archeologics punctuals documenteschan la derasaziun dal cristianissem en las zonas da colonisaziun principalas da l'uvestgieu en il decurs dal 5/6avel tschientaner.
Questas emprimas baselgias en il Grischun èn simplas baselgias-sala cun u senza apsida – quest'ultima po vargar ora u esser serrada a l'intern dad in mir rectilign, uschia ch'ins na la vesa betg externamain. Intginas apsidas èn flancadas dad annexas. Era sch'ils models architectonics èn mo darar identifitgabels, paran ils impuls principals d'esser vegnids dal sid (Italia dal nord) e dal sidost (Balcan). Ina relevanza speziala, perquai ch'i sa tracta d'in fenomen unic en Svizra, ha il banc dals sacerdots che sa chatta a moda concentrica en il mez rudè da l'apsida, sco quai ch'el po vegnir cumprovà per la baselgia da S. Steffan a Cuira e probablamain era per l'emprima baselgia da Sagogn. El sa basa sin models da l'intschess cultural adriatic, sco per exempel era il battisteri cun il crap da batten octogonal exchavà dacurt a l'intern dal chastè-fortezza da Reziòlta sur Seglias, ch'è in dals emprims da ses gener e che renviescha a l'Italia dal nord.
Sper quests chats archeologics monumentals dattan era objects artisanals perditga da la cristianisaziun tempriva dal Grischun, sco per exempel ina trucletta d'ivur per las medischinas utilisada sco reliquiari, che deriva da la fin dal 4. tschientaner, u in auter reliquiari in pau pli giuven en argient parzialmain surdorà. Domadus objects fan part oz dal tresor da la catedrala da Cuira. (Ludmila Seifert-Uherkovich)
Lit.: KAISER REINHOLD: ‚Das Frühmittelalter (Ende 5. bis Mitte 10. Jahrhundert)’, in: Handbuch der Bündner Geschichte, Bd. 1 (Frühzeit bis Mittelalter), hrsg. vom Verein für Bündner Kulturforschung, Chur 2000, S. 99-137, bes. S. 109-111.
POESCHEL ERWIN: Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden (Die Kunstdenkmäler der Schweiz), hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte, Bd. 1, Basel 1937, S. 14-17.
SENNHAUSER HANS RUDOLF (Hrsg.): Frühe Kirchen im östlichen Alpengebiet. Von der Spätantike bis in ottonische Zeit, 2 Bde., München 2003.
SULSER WALTHER, CLAUSSEN HILDE: Sankt Stephan in Chur. Frühchristliche Grabkammer und Friedhofskirche (Veröffentlichungen des Instituts für Denkmalpflege an der ETH Zürich 1), Zürich 1978.
Baselgias carolingicas
Avant che l’uvestgieu da Cuira è s’unì cun l’archuvestgieu da Magonza l’onn 843, s’orientava l’intschess retic da Cuira culturalmain ed ecclesiasticamain vers il sid, e ses art era influenzà fermamain da l’antica classica. Ovras grondiusas e bain mantegnidas dal temp enturn 800 èn la claustra da Müstair, che fa part oz dal patrimoni cultural mundial da l’UNESCO, e la baselgia da l’anteriura claustra da Mistail damanaivel d’Alvaschagn.
L'epoca carolingica ha laschà enavos en il Grischun monuments sacrals unics, sco per exempel la structura a triconc da la chaplutta da la Sontga Crusch a Müstair, basada sin models bizantins, la chaplutta radunda da San Lucio a San Vittore, ragischada en l'architectura sepulcrala romana, la cripta en rintg cun arvieut en la baselgia da S. Gliezi a Cuira, la pli veglia da ses gener en Svizra, u la cripta da S. Placi, en furma da masaina, en la claustra da Mustér. Nagin'autra construcziun però na caracterisescha l'architectura sacrala dal Grischun dal temp da Carl il Grond e da ses successurs meglier che l'uschenumnada sala cun trais apsidas: in local rectangular, senza navs e cun palantschieu sura plat, che vegn terminà en l'ost da trais locals en furma da mez-rudè cun in arvieut a mesa cupla. La particularitad da questa soluziun architectonica n'è betg l'existenza da trais apsidas, mabain il fatg che las trais apsidas na correspundan betg ad ina tripartiziun da la nav. Edifizis dal temp cristian tempriv cun ina disposiziun analoga sa chattan en l'Orient ed en la zona adriatica settentriunala. Da là è quest tip da construcziun forsa vegnì importà en Currezia a la fin da l'otgavel tschientaner. Ina structura carolingica cun trais apsidas è sa mantegnida spezialmain bain en la baselgia da S. Peder da l'anteriura claustra da Mistail, ma era la baselgia claustrala da Son Jon a Müstair po transmetter la bellezza da questa furma architectonica, era sch'il local original è vegnì midà tras l'arvieut gotic tardiv da la nav. Ultra da quai han ins chattà quest tip da construcziun en ina varianta fitg sumeglianta en divers lieus dal chantun, sco per exempel a Cuira, Tumegl, Ziràn, Pleif sper Vella, Sagogn, Mustér e Ramosch. La sala cun trais apsidas n'è betg da considerar sco tip ordinari da las baselgias grischunas da quel temp da culminaziun culturala; ella è plitost stada reservada ad edifizis sacrals d'ina tscherta reputaziun sco baselgias claustralas e parochialas. Ins suppona che la gronda part da las baselgias d'alura eran bajetgs pli modests che s'orientavan als plans orizontals usitads dapi l'antica tardiva: salas cun u senza apsida, pli u main stretga, e talas cun apsidas en il mir. In'impressiun da la decoraziun sacrala dal temp enturn 800 ans dat la baselgia da la claustra da Müstair, nua ch'è conservà in vast ciclus da frescos carolingics che s'extenda sur tut ils mirs. Indicaziuns da decoraziuns interiuras custaivlas, almain da las baselgias prestigiusas da l'epoca carolingica, dattan ultra da quai ils numerus fragments da stuc chattads en la claustra da Mustér e las plattas da marmel cun mosaics en la catedrala da Cuira ed en la baselgia da Müstair. (Ludmila Seifert-Uherkovich)
Lit.: GOLL-GASSMANN JÜRG, MATTHIAS EXNER, SUSANNE HIRSCH: Müstair: Die mittelalterlichen Wandmalereien in der Klosterkirche. UNESCO-Welterbe, Zürich 2007.
Kunstgeschichtliches Seminar Universität Zürich: St. Peter Mistail GR (Schweizerische Kunstführer), hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte, Bern 1997 (4. Aufl.).
POESCHEL ERWIN: Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden (Die Kunstdenkmäler der Schweiz), hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte, Bd. 1, Basel 1937, S. 19-34.
Chastels-fortezza e turs
Tranter 1000 e 1300 prosperavan ils chastels-fortezza che appartegnevan a las famiglias noblas e servivan sco centers da pitschens dominis territorials e d’associaziuns da proprietaris. En il temp medieval tardiv, suenter ch'ils chastels-fortezza èn vegnids abandunads, è la gronda part dad els ida en decadenza, insaquants èn vegnids transfurmads pli tard en chastels.
Las pli veglias perditgas d'edifizis dominants da la cultura da bajegiar profana en il Grischun appartegnan a l'architectura da defensiun. Cun la tur Planta da la claustra da Müstair, construida enturn l'onn 957, posseda nossa regiun il pli vegl edifizi d'abitar fortifitgà ch'ins enconuscha en Svizra. Ma pli prominents èn ils numerus chastels-fortezza che caracteriseschan la cuntrada dal Grischun era en lur stadi decadent d'oz. Els èn savens vegnids bajegiads - cun in instinct segir per la tscherna dal lieu - sin muts, crests e grugns, ordaifer ils abitadis e bain vesaivels lunsch enturn. Sco centers da bains signurils reflecteschan ils numerus chastels-fortezza las relaziuns da pussanza difficilas en la Rezia dal temp feudal. La construcziun da chastels-fortezza en il Grischun ha cumenzà en il 11avel tschientaner. Sia culminaziun ha ella cuntanschì en il 12/13avel tschientaner. Blers chastels-fortezza èn vegnids bajegiads directamain dal signur che aveva la pussanza sur il territori, surtut da l'uvestg da Cuira, il signur feudal il pli pussant da lez temp, ma era da quellas famiglias da l'auta noblezza ch'avevan pudì s'emancipar da l'uvestg e stabilir agens dominis seculars (ils baruns da Vaz, Razén, Sax-Mesauc, Matsch e.a.). Era signurs dal rang da chavaliers han laschà construir chastels-fortezza, saja quai sco vasals u sco serviturs dals proprietaris da terren u en atgna reschia, per marcar lur dominis feudals savens modests. Blers chastels-fortezza èn vegnids bajegiads sin terren runcà en connex cun la colonisaziun dal temp autmedieval da regiuns che n'eran avant betg u strusch populadas. La gronda part dals chastels-fortezza retics appartegna a la categoria dals chastels-fortezza pitschens cun scopo plitost simbolic-represchentativ che militaric. Els sa cumponan d'in bajetg principal en furma da tur, circumdà d'edifizis d'economia e d'in mir da tschinta fortifitgà. Implants pli gronds èn plitost l'excepziun e correspundan a residenzas feudalas, sco per exempel il chastè-fortezza da Belfort en la Val d'Alvra che gruppescha enturn sia curt interiura la tur principala, la tur dal portal, il palaz ed ils edifizis accessorics. Auters implants sa distinguan tras lur gronda surfatscha interiura strusch surbajegiada, che vegn dominada d'in bajetg sacral. Tar quests chastels-baselgia, che derivan dal temp medieval tempriv e ch'èn vegnids feudalisads suenter la midada dal millenni, n'èsi betg cler, sch'els servivan sco refugi u sco centers administrativs abitads permanentamain.
En il temp medieval tardiv è la gronda part dals chastels-fortezza vegnida abandunada a favur da residenzas pli confortablas entaifer ils vitgs. Sut la nova classa dirigenta da l'entschatta dal temp modern han ils chastels-fortezza obtegnì ina nova popularitad sco simbols da status represchentativs ed èn vegnids transfurmads en chastels (senza funcziuns da domini). Era las turs d'abitar miradas - che la classa superiura en ils vitgs ha laschà construir dapi il 13avel tschientaner per las distinguer cleramain da las chasas purilas da lain en il conturn - èn vegnidas reutilisadas u integradas en edifizis pli novs. (Ludmila Seifert-Uherkovich)
Lit.: CLAVADETSCHER OTTO P., MEYER WERNER: Das Burgenbuch von Graubünden, Zürich und Schwäbisch Hall 1984.
MEYER WERNER: ‚Das Hochmittelalter (10. bis Mitte 14. Jahrhundert)’, in: Handbuch der Bündner Geschichte, Bd. 1 (Frühzeit und Mittelalter), hrsg. vom Verein für Bündner Kulturforschung, Chur 2000, S. 138-193.
Baselgias romanicas
Parallel cun l’augment general da la populaziun ed il svilup correspundent da la colonisaziun, crescha en il temp autmedieval era il dumber da las baselgias: pitschnas communitads ecclesiasticas sa distatgan da las vastas plaivs da champagna dal temp medieval tempriv ed i sa resulta ina gronda quantitad da novs edifizis sacrals. La construcziun la pli impurtanta da l’epoca romanica è la nova catedrala da Cuira. In ornament enconuschent en stil romanic è il palantschieu sura da Ziràn realisà curt suenter il 1114.
Ils origins da la catedrala da Cuira derivan dal 5avel tschientaner. Tranter il 1151 ed il 1272 è vegnida construida ina nova catedrala a trais navs, l’emprima da quest gener en territori grischun. Enfin là avevan ins mantegnì era en la construcziun d'edifizis sacrals da prestige la sala da cult tradiziunala nunstructurada: la chaplutta da S. Luregn a Pasqual, construida en il 11 e 12avel tschientaner sco baselgia a duas navs, era la gronda excepziun en l’architectura sacrala da quel temp. Il model dal plan da la catedrala è vegnì surpiglià en la Collegiata romana a S. Vittore ed en la baselgia claustrala da Churwalden. Era la part orientala da Son Gliezi a Cuira è vegnida realisada a trais navs. I sa tracta d’ina soluziun unica en tut la Svizra dal temp enturn la mesadad dal 12avel tschientaner cun ina cripta a sala tripartida ed in avantchor correspundent.
Las paucas ovras architectonicas da la romanica tardiva na furneschan dentant betg in maletg represchentativ da las construcziuns sacralas da quel temp en il Grischun. L’unda da construcziuns sacralas romanicas è plitost caracterisada d’ina fidaivladad a la furma da baselgia usitada: in spazi rectangular cun in chor pli stretg che la nav, savens concludì cun in’apsida; ins chatta schizunt construcziuns senza articulaziun tranter la nav ed il chor. La perseveranza, cun la quala vegnivan dads vinavant las tendenzas ed ils impuls ina giada assimilads, è senz’auter in tratg caracteristic dal spazi cultural ed architectonic grischun.
Ils edifizis sacrals, per la gronda part architectonicamain modests e tut il pli decorads a l’exteriur cun arcadas tschorvas, cuntanschan in effect monumental tras la schelta dal lieu. Cun grond sentiment per la situaziun topografica han ils construiders, probablamain indigens, reussì da far resortir ils pitschens sanctuaris dals ulteriurs bajetgs cun als eriger en lieus exposts – a l’ur dal vitg, sin in crest amez il vitg u en il lieu dominant da la cuntrada. Accentuads vegnivan els plinavant tras ils clutgers che cumparan da quel temp en Rezia.
Ils ornaments plastics, ritgamain preschents en la catedrala da Cuira, n’èn betg da chattar en las pitschnas baselgias romanicas a la champagna; lur decoraziun artistica sa limitava per il pli a la pictura. Exempels impurtants da la pictura sacrala dal temp autmedieval èn conservads en las picturas muralas da caracter bizantin en la claustra da Müstair e da Santa Maria sur Puntraschigna, ovras da lavuratoris dal hinterland venezian resp. dal Tirol dal Sid. Cun il palantschieu sura da la baselgia da S. Martin a Ziràn, probablamain picturà d'in artist indigen enturn il 1114 sut l'influenza da models lumbards, posseda il Grischun il pli vegl ciclus picturà romanic da l'art occidental, il qual è praticamain conservà dal tuttafatg. (Ludmila Seifert-Uherkovich)
Lit.: POESCHEL ERWIN: Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden (Die Kunstdenkmäler der Schweiz), hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte, Bd. 1, Basel 1937, S. 35-64.
Il maister da Vuorz
Cun il maister da Vuorz pon ins per l’emprima giada en l’istorgia dal Grischun documentar in artist – almain cun in surnum. Ad el ed a ses lavuratori vegnan attribuids al nord dal chantun var 20 frescos, oravant tut sacrals, che dateschan dal temp tranter 1320 e 1350. Questas ovras tutgan tar las pli bellas perditgas da la cultura curtaisa en Svizra.
En il temp medieval era probablamain mintga edifizi sacral impurtant decorà a l'intern, almain en il chor, cun picturas muralas da cuntegn religius. Responsabels per la decoraziun da las baselgias eran lavurers organisads en lavuratoris. Els vegnivan nà dal nord, dal sid e da l'ost e migravan dad in lieu a l'auter. La gronda part da las picturas dal temp medieval tempriv e dal temp autmedieval è vegnida destruida durant las renovaziuns da las baselgias en las epocas suandantas. Il Grischun posseda però in dumber considerabel da picturas muralas dal 14avel tschientaner – era sch'igl è da supponer ch'ils exempels conservads èn mo ina part dal dumber oriund da picturas dal stil gotic radiant en la regiun. Tranter questas picturas datti var 20 ovras ch'ins po cumpigliar en in sulet ciclus sin fundament da lur accordanza da stil e da la tecnica da malegiar. Pervi da lur dimensiun e lur qualitad artistica extraordinaria han ellas ina muntada particulara. Il maister responsabel per questas ovras na po vegnir identifitgà cun nagina persuna istorica. Perquai vegn el numnà sco il lieu nua che sa chatta sia ovra principala, il ciclus da la passiun en la baselgia da Vuorz. L'ovra mussa ina gronda affinitad stilistica cun las miniaturas dal manuscrit da chanzuns da Manesse creadas enturn il 1300 a Turitg. La finezza curtaisa da las illustraziuns dal cudesch da Turitg è franc main exprimida en las picturas muralas da Vuorz. Tuttina era il maister da Vuorz strusch in indigen, mabain plitost immigrà nà da la Germania dal sid (regiun dal Lai da Constanza, dal Rain aut e superiur). Forsa ch'el è vegnì clamà dals signurs da Vaz, la pli pussanta famiglia aristocratica da la Rezia, en la regiun alpina, nua ch'el ha fundà in agen lavuratori. Ses incumbensaders appartegnevan probablamain per gronda part a la classa superiura, vd. al clerus ed a l'aristocrazia. Las picturas muralas dal maister da Vuorz sa distinguan tras lur tecnica da fresco excellenta e tras ina gronda intensitad da las colurs. Caracteristicas èn sias figuras satiglias vestgidas. Entras lur conturas stgiras resortan ellas cleramain dal fund per il solit blau u alura alv cun stailas cotschnas. Era ils detagls da las fatschas, per il pli en profil da trais quarts, èn dissegnads cun conturas finas ma fermas: ils egls en furma da mandel cun las faudas en il viertgel da l'egl e las survantscheglias, ils nas, las buccas surprendentamain pitschnas, las conchiglias satiglias da las ureglias ed era ils chavels petgnads or da la fatscha che crodan en ritschas lomas sin las spatlas. L'artist chatta cun grond inschign l'expressiun adequata tant per ils purtrets che servan a la veneraziun, sco era per quels che han plitost en mira ina participaziun mistica da l'observatur. (Ludmila Seifert-Uherkovich)
Lit.: POESCHEL ERWIN: Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden (Die Kunstdenkmäler der Schweiz), hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte, Bd. 1, Basel 1937, S. 72-82.
RAIMANN ALFONS: Gotische Wandmalereien in Graubünden. Die Werke des 14. Jahrhunderts im nördlichen Teil Graubündens und im Engadin, Disentis/Mustér 1983.
Eggenberger Christoph und Dorothee: Malerei des Mittelalters (Ars Helvetica, Bd. V), Disentis 1989, S. 66-79.
La gotica tardiva
En la segunda mesadad dal 15avel tschientaner vegn l’Europa tschiffada d’ina unda marcanta da construcziun. En il Grischun vegnan bajegiadas novas baselgias e chapluttas u almain novs chors. A quest fenomen è era d’attribuir in import considerabel da tripticons provegnents da lavuratoris da la Germania dal Sid. Tals altars pon ins admirar anc oz en regiuns catolicas dal chantun.
Da la fin dal 13avel fin la mesadad dal 15avel tschientaner para l’activitad da construcziun d’esser stada fitg limitada en il Grischun. Tranter las paucas perditgas da construcziuns sacralas da quel temp sa distinguan ils chors da Sogn Gieri a Razén e da las duas baselgias a Trimmis. Cun lur arvieuts gnervads s’orienteschan quests edifizis gia cleramain a furmlas da construcziun goticas, era sche lur furma massiva e la stgarsezza tradiziunala da la lavur dal tagliacrappa expriman in patratgar formal dal tuttafatg romanic.
En il Grischun svaneschan las furmas romanicas pir tranter il 1450 ed il 1525, cura ch’ina unda marcanta da construcziun mida radicalmain la concepziun dal spazi sacral. Ils promoturs da questa activitad vitala èn las vischnancas ch’èn daventadas en il decurs dal temp medieval tardiv ils pli impurtants acturs politics. Plain confidenza da sasezzas vulevan ellas manifestar lur autonomia visavi las veglias schlattainas feudalas e l’uvestgieu, cun construir novas baselgias u las transfurmar en il stil actual da la gotica tardiva.
La baselgia tipica da la gotica tardiva en il Grischun sa cumpona d’ina nav rectangulara e d'in chor serrà en furma poligonala cun configuraziuns gnervadas, applitgadas a moda geometrica sin l’arvieut. Quest model en nundumbraivlas variantas è vegnì importà principalmain d’architects e sculpturs austriacs. Grazia a lur sistem d’arvieut remartgabel, derasà surprendentamain bain en ina regiun plitost povra, occupan las baselgias da la gotica tardiva en il Grischun ina posiziun particulara en il patrimoni dals monuments svizzers.
Quest sistem d'arvieut na vegniva betg adina applitgà consequentamain, en blers lieus survegniva mo il chor poligonal ina tala finiziun raffinada. En la nav chattan ins savens palantschieus sura da lain tipics per las baselgias dal temp autmedieval e medieval tempriv en nossa regiun – la nav ad arvieut, introducida en il Grischun cun la construcziun romanica da la catedrala da Cuira, represchenta per lung temp la gronda excepziun. Sper ils palantschieus sura plats da lain cumparan – tenor la preferenza tipica da quel temp per elements spazials schlargiads vers ensi – palantschieus sura da lain mez radunds u poligonals.
La tradiziun da las picturas a l’intern da las baselgias sa mantegna era en la gotica tardiva; la decoraziun centrala da las baselgias daventa dentant il tripticon entaglià – importà da lavuratoris da la Germania dal Sid – sco quai ch’el è mantegnì enfin oz en il Grischun cun ina concentraziun singulara visavi l’ulteriura Svizra. Il patrimoni originar è dentant sa decimà fermamain; en las regiuns refurmadas èn ils retabels svanids gia paucs onns suenter lur installaziun ed en las parts tschiffadas da l’unda da barochisaziun cuntrarefurmatorica han els stuì ceder ad altars “pli moderns”.
(Ludmila Seifert-Uherkovich)
Lit.: BECKERATH ASTRID VON, NAY MARC ANTONI, RUTISHAUSER HANS (Hrsg.): Spätgotische Flügelaltäre in Graubünden und im Fürstentum Liechtenstein, Chur 1998.
NAY MARC ANTONI: ‚Architektur, Plastik und Malerei von der Gotik bis zum Rokoko’, in: Handbuch der Bündner Geschichte, Bd. 2 (Frühe Neuzeit), hrsg. vom Verein für Bündner Kulturforschung, Chur 2000, S. 237-260, bes. 247-249.
POESCHEL ERWIN: Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden (Die Kunstdenkmäler der Schweiz), hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte, Bd. 1, Basel 1937, S. 65-148.
Hans Ardüser
Il scolast, poet, cronist e pictur ambulant Hans Ardüser (1557- suenter 1617) è insatge sco il prototip da l’uman universal da la champagna. En ils mais d’enviern dal 1600 ha el legì plirs tschients cudeschs e copià londerora illustraziuns. Quests motivs picturava el alura sin paraids da chasas privatas e baselgias. Sias ovras d’art fascineschan pervia da lur primitivadad e spontanitad.
Tranter ils picturs activs en il Grischun ils onns enturn 1600 sa distingua spezialmain Hans Ardüser: per l'ina pervi dal grond dumber d'ovras che vegnan attribuidas el, per l'autra dentant era pervi da sias scrittiras ch'el ha laschà enavos, tranter quellas ina autobiografia e duas cronicas che cumpiglian il temp da 1572 enfin 1614. Las notizias dad Ardüser documenteschan fitg bain las cundiziuns da viver d'in artist activ en la provinza a la sava dal 17avel tschientaner.
Ardüser è naschì il 1557 a Tavau sco figl dal landamma da Tavau da pli tard. Da 1570-73 frequenta el la scola latina a Cuira. Il studi da preditgant ch'el ha cumenzà il 1577 interrumpa el bainprest. Suenter avair lavurà in tempet sco magister a Maiavilla, va el il 1579 per curt temp a Feldkirch, nua ch'el sa lascha instruir da Moritz e Jörg Frosch, ils picturs da l'altar dals Castelbergs en la claustra da Mustér (1572). Alura lavura el duas stads sco giarsun tar Franz Apenzäller, il sulet maister da Cuira da quel temp che nus enconuschain oz. Dad el na datti però naginas ovras documentadas pli.
Ardüser sa scolescha vinavant a moda autodidactica e daventa independent. L'enviern dat el scola en divers lieus, la stad sa deditgescha el a sia lavur d'artist: chargià cun colurs ed utensils da malegiar nomadisescha el a pe tras il Grischun per offrir ses servetschs e chattar lavur. Da las passa 100 ovras en circa 45 vitgs e valladas ch'el menziunescha sez èn sa mantegnidas mo var in tschintgavel: cun excepziun da l'altar en la baselgia parochiala da Vella da 1601, tut picturas sin fatschadas e paraids internas da chasas privatas purilas e signurilas sco era da baselgias dad omaduas confessiuns. Las ovras dad Ardüser cun bleras colurs èn lunsch davent da l'art elevà europeic a la midada da la renaschientscha al baroc: sias figuras maladestras, dissegnadas cun conturas agilas e lomas, mussan sia incapacitad da reproducir correctamain las proporziuns umanas. Ed era las reglas da la perspectiva en il spazi al paran dad esser plitost estras. Ardüser rimna cun gronda premura motivs ch'el chatta savens sin stampas graficas – ritgs ornaments, costums contemporans, allegorias anticas, scenas biblicas, animals exotics. Quests motivs transpona el alura en grondezza monumentala e metta els savens in sper l'auter a moda nonchalanta ed apparentamain senza princip cumpositoric, quai che dat a l'ovra ina frestgezza ed intensitad incumparabla. (Ludmila Seifert-Uherkovich)
Lit.: DOSCH LEZA: ‚Ardüser Hans’, in: Biografisches Lexikon der Schweizer Kunst, Bd. 1, hrsg. vom Schweizerischen Institut für Kunstwissenschaft, Zürich 1998, S. 39-41.
WYSS ALFRED: ‚Hans Ardüser’, in: Unsere Kunstdenkmäler, XXIV, 1973/3, S. 171-184.
Zinsli Paul: Der Malerpoet Hans Ardüser, Chur 1986.
La Chasa engiadinaisa
La chasa engiadinaisa ha entaifer la cuntrada da chasas alpina ina muntada speziala, sumeglianta ad in'icona. Quest tip da chasa, ch'è sa sviluppà en il decurs dal 15/16avel tschientaner, vegn bajegià en l'Engiadina ed en intginas valladas cunfinantas fin il 18avel tschientaner tardiv e dat als vitgs pertutgads in caracter urban.
Anc a l'entschatta dal 20avel tschientaner appartegneva la gronda part dals edifizis en il Grischun al gener "architectura purila". La chasa engiadinaisa è quasi in sinonim da la chasa da purs grischuna, malgrà ch'ella n'è betg derasada sin l'entir intschess dal chantun. Anzi, il Grischun sa distingua tras ina varietad da chasas fitg gronda. Chasas engiadinaisas chatt'ins en la Bregaglia, en la Val d'Alvra ed en la Val Müstair e natiralmain en l'Engiadina, nua ch'ellas eran dal 16avel enfin la fin dal 18avel tschientaner l'unic tip da construcziun. La chasa engiadinaisa, ina chasa multifuncziunala per gronda part da crap, è sa sviluppada da l'uniun da divers elements d'in bain puril. Pli baud eran quests elements isolads e separads tenor lur funcziun. Cuntrari ad auters tips da chasas da purs n'èn qua vegnids unids betg mo edifizis sco la chadafieu, il dormitori, la chaminada, la stalla ed il clavà en in sulet bajetg; era la lautga e la curt (inclus il ladimer) èn vegnidas integradas en la surfatscha da l'edifizi. Quests spazis, pli baud externs ed ussa integrads en la chasa, han survegnì sper lur funcziun oriunda era quella da vias internas che mainan a las entradas (ussa era internas) dals edifizis d'economia; en la chasa engiadinaisa na datti betg entradas externas per la stalla ed il clavà! Quai che renda unic quest tip da chasa èn ils passadis tras la part abitada: il suler en il plaunterren che maina al clavà e la curt en il plaun sutterran che maina a la stalla. A questa situaziun d'access speziala è era d'attribuir in dals segns caracteristics ils pli essenzials da la chasa engiadinaisa: las duas portas plazzadas en la fatschada davant, mintgatant ensemen, spustadas per in mez plaun; ina da quellas è uschè gronda ch'ins po passar cun in chargiafain. In auter segn distinctiv da la chasa engiadinaisa è la disposiziun asimmetrica pittoresca da las fanestras a dratguir en ils mirs da crap massiv, che varieschan en lur grondezza e lur furma. Era questa disposiziun na resulta betg d'in concept artistic, mabain è plitost d'attribuir a la funcziunalitad; ella resplenda la repartiziun fitg differenziada a l'intern da la chasa. Ils ornaments da las paraids manifesteschan dentant ina voluntad creativa sapientiva. Savens vegn utilisà il sgrafit, varià stilisticamain tut tenor l'epoca. Questa tecnica da decoraziun è vegnida importada da l'Italia gia en il 16avel tschientaner. Cun sgarar e sgrattar en l'emprima stresa da liadira umida, cuvrida cun chaltschina, vegn ins da far resortir ils ornaments en la stresa suten pli stgira. Auters elements decorativs tipics da la chasa engiadinaisa èn pitschens balcuns torts e giatreras en fier battì. Cun quests elements filigrans vegn accentuada l'imposanta corpusitad da l'entir edifizi. (Ludmila Seifert-Uherkovich)
Lit.: KÖNZ IACHEN ULRICH: Das Engadinerhaus (Schweizer Heimatbücher 191), Bern 1994 (4., überarb. Aufl.).
KÖNZ IACHEN ULRICH, WIDMER EDUARD: Sgraffito im Engadin und Bergell, Zürich 1977.
SIMONETT CHRISTOPH: Die Bauernhäuser des Kantons Graubünden (Die Bauernhäuser der Schweiz, Bde. 1 und 2), hrsg. von der Schweizerischen Gesellschaft für Volkskunde, 2 Bde., Basel 1965 und 1968.
Baselgias baroccas
Suenter las intschertezzas da la refurmaziun è sa fatg valair en la construcziun d'edifizis sacrals catolics dal 17avel tschientaner in svilup sumegliant a quel dal temp da la gotica tardiva. Las baselgias construidas en il stil dal baroc radiant stevan cun lur pumpa anc mai visa en il servetsch da la cuntrarefurmaziun. La nova architectura ha però era chattà accoglientscha en tscherts lieus protestants.
En vista a la refurmaziun eri surlaschà a mintga vischnanca dal stadi da las Trais Lias da decider sezza, sch'ella veglia acceptar la nova cretta u betg. Il process dal schisma che ha alura cumenzà è stà accumpagnà da tensiuns politicas entaifer ed ordaifer il pajais. A la fin da quests "Scumbigls grischuns" da 1618-1642 è restada quella cuntrada sparpagliada confessiunalmain ch`è anc oz tipica per il Grischun. Suenter il restabiliment da la pasch ha alura puspè cumenzà ina gronda activitad en la construcziun d'edifizis sacrals, surtut en las parts dal pajais restadas per gronda part catolicas u recatolisadas, sco il Puschlav, il Moesano, la Surselva e la part sut da la Val d'Alvra. La maioritad da las baselgias existentas en questas regiuns èn vegnidas modernisadas en il stil dal baroc radiant – saja quai entras ina nova decoraziun interna, ina nova construcziun u ina renovaziun. Plinavant èn vegnids construids novs edifizis gronds e surtut era numerusas chapluttas per part fitg pitschnas, schizunt en lieus fitg isolads. Ils piuniers da quest moviment cuntrarefurmatoric che dueva accentuar la regeneraziun da la baselgia catolica eran ils chaputschins da l'Italia superiura che avevan surpiglià la pastoraziun en bleras plaivs catolicas. Consequentamain è l'influenza taliana era sa fatga valair en las mesiras architectonicas baroccas, dentant betg en la creaziun da la pli gronda e la pli impurtanta da quel temp, la baselgia claustrala da Mustér. Quella è d'attribuir a la scola da construcziun dal Vorarlberg.
Cuntrari a las baselgias parochialas da la gotica tardiva n'han las baselgias dal baroc radiant nagin schema unifurm: ins chatta tant edifizis en furma d'ina crusch latina cun in chor per ils muntgs e chapluttas lateralas, sco realisà a moda exemplarica en la baselgia parochiala da Casti, ma era edifizis che sa basan sin l'idea dal bajetg central, per exempel la baselgia parochiala da Razén. Questas novas baselgias cun las fatschadas glischas da chaltschina alva, ils frontispizis decorads cun pilasters e curnischs, ils clutgers curunads d'ina stiva da zains poligonala cun chapitschs curvads e turs coluradas mettan en mintga cas novs accents en la cuntrada. Era a l'interiur da las baselgias avevi dà midadas marcantas. Las stuccaturas architectonicas ed ornamentalas, creadas per il pli da maisters dal Mesauc, daventan ina part indispensabla da la decoraziun. Ils frescos creavan mintgatant l'illusiun dal reginavel da tschiel en in spazi infinit. Novs accents portan era ils altars che sa sviluppan a creaziuns giganticas ritgamain decoradas. Lur dumber era vegnì augmentà considerablamain.
L'euforia da la construcziun barocca aveva era infectà inqual plaiv refurmada, nua ch'ella ha per part laschà enavos ovras architectonicas sacralas da format fitg individual, sco per exempel a Samedan: la baselgia dal vitg, concepida sco localitad da pregia, ha interpretà l'essenza dal servetsch divin refurmà en ina moda ordvart spiertusa. (Ludmila Seifert-Uherkovich)
Lit.: DOSCH LUZI, WALDMANN URS: ‚Savognin und die Barockkunst der Kapuziner’, in: Savognin. Geschichte, Wirtschaft, Gemeinschaft, hrsg. von der Gemeinde Savognin, Savognin 1988, S. 203ff.
POESCHEL ERWIN: Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden (Die Kunstdenkmäler der Schweiz), hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte, Bd. 1, Basel 1937, S. 149-256.
WYSS ALFRED: ‚Protestantischer Kirchenbau in den Südtälern des Gotteshausbundes’, in: Festschrift 600 Jahre Gotteshausbund, Chur 1967, S. 489-506.
Chasas signurilas e villas
A partir da la fin dal temp medieval aveva la coesiun regiunala furmà en il Grischun differents models architectonics. La chasa signurila grischuna sa sviluppa en il 16/17avel tschientaner a partir da las furmas da chasas purilas tipicas per la regiun e la val, ma reussescha da chattar plaun a plaun in'atgna furma. Sco resposta da la burgaisia a la noblezza sa sviluppa en il 19avel tschientaner la villa signurila.
Blers centers istorics dals vitgs grischuns èn caracterisads da la preschientscha d’almain ina construcziun dal temp baroc, che sa distingua da las chasas purilas entras sias dimensiuns pli imposantas. Las vopnas postadas savens en in lieu prominent, inditgeschan sco patruns da questas chasas signurilas ils represchentants da las schlattainas aristocraticas che dirigivan la sort dal Grischun dal temp da la Republica da las Trais Lias (16-18avel tschientaner). Era sch’il Stadi da las Trais Lias era formalmain in stadi democratic, purtava el en realitad ferms tratgs oligarchics, perquai ch’el vegniva dominà d’in dumber relativamain restrenschì da famiglias.
La derasaziun da las chasas aristocraticas sur l’entir intschess chantunal odiern è d’attribuir a l’organisaziun decentralisada dal Stadi liber, nua che la francada persunala en ina da las var 50 vischnancas fitg autonomas creava la basa da mintga carriera politica. Ina residenza respectabla dueva exprimer il prestige social dals potentats daventads ritgs entras exequir uffizis en las terras subditas (Vuclina, Clavenna), servetschs da mercenari u d’ambassadur a las curts europeicas u era entras il transit da martganzia ed il commerzi.
Sco la classa dominanta grischuna da l’entschatta dal temp modern sezza sa distinguevan era lur novas chasas l’emprim entras ina tscherta vischinanza al pievel: la relaziun cun il vitg na s’exprima betg mo entras l’integraziun organica en las structuras d’abitadi existentas, ma era entras l’adattaziun al model agricul regiunal. La parita exteriura e modesta sa distingua da ses pendant puril mo entras la dimensiun pli gronda, l’accentuaziun da l’entrada e la revestgida da las parts en lain. A l’intern dentant manifestescha la decoraziun adina pli luxuriusa – tavlegiadas custaivlas e stanzas cun arvieut – las stentas creschentas da sa distinguer dals bains purils. Il model preferì da l’aristocrazia grischuna daventa a partir da la segunda mesadad dal 17avel tschientaner il corridor central inspirà dal palazzo talian, en il qual las stanzas èn alingiadas lung in corridor ad arvieut. L’architectura daventa adina pli raffinada; tschertas residenzas aristocraticas – en particular da la famiglia von Salis – sa sviluppan schizunt a dimensiuns da chastè.
Ensemen cun l’emigraziun dals mastergnants en il 19avel tschientaner sa furma il model da la chasa burgaisa dal vitg: las villas classicisticas dals pastiziers che han fatg fortuna a l’exteriur ed èn returnads en la patria dattan perditga da l’influenza adina pli ferma dals moviments architectonics internaziunals sin la construcziun da bajetgs profans en il Grischun.
(Ludmila Seifert-Uherkovich)
Lit.: POESCHEL ERWIN: Das Bürgerhaus im Kanton Graubünden (Das Bürgerhaus in der Schweiz, Bde. XII, XIV, XVI), hrsg. vom Schweizerischen Ingenieur- und Architektenverein, 3 Bde., Zürich 1923-1925.
Vias e punts
La construcziun da vias è ina da las incumbensas civilas las pli veglias ed è stada colliada en las regiuns muntagnardas adina cun gronds sforzs. La topografia difficila ha manà a prestaziuns surprendentas sco per exempel l’avertura da la Viamala durant il temp medieval ed il 18avel tschientaner. Grondas ovras dal 19avel tschientaner tempriv èn stadas las vias charrablas per il traffic da transit dal nord al sid sur il Pass dal San Bernardin ed il Pass dal Spleia. En il 20avel tschientaner ha la via naziunala A13 cun il tunnel dal San Bernardin collià il Tessin e la Mesolcina cun la Svizra orientala.
Vers la fin dal 15avel tschientaner è sa furmada la Republica independenta da las Trais Lias, organisada a moda libra. Sut il dictat da Napoleun è quest territori s'unì il 1803 sco chantun Grischun a la Confederaziun. La regiun muntagnarda tranter la Germania e l’Italia ha gì surtut en temps vegls ina gronda impurtanza per la politica da traffic. Las axas da transit manavan sur il Lucmagn e sur ils pass pli centrals dal San Bernardin, dal Spleia, dal Set e dal Güglia. Sper questas colliaziuns devi quasi unicamain sendas e vias da sauma. Anc il 1807 eran ils sulets straduns charrabels quels tras la Bergiaglia e l’entira Engiadina, sco era las colliaziuns da Cuira en direcziun da Ragaz Bogn e St. Luzisteig. Sur Planeiras, il Pass dal Set ed il Pass d’Alvra, e da Cuira fin Spleia charravan da bun’aura pitschens vehichels.
La construcziun da vias modernas cumenza en il Grischun cun las uschenumnadas vias artifizialas u commerzialas. Tranter il 1782 ed il 1788 è vegnida amplifitgada la via tudestga (Deutsche Strasse) davent dal cunfin dal Liechtenstein fin Cuira, tranter il 1818 ed il 1823 la via bassa (Untere Strasse) sur il Pass dal Spleia resp. il Pass dal San Bernardin, e la finala la via auta (Obere Strasse) sur il Güglia ed il Malögia (1820-1840). Suenter la construcziun da las rutas da transit è la rait da traffic grischuna vegnida amplifitgada cun vias secundaras e communalas.
La construcziun da vias en la planira è adina sa differenziada da las trassaziuns en territoris muntagnards. Anc oz caracteriseschan las aleas lung la "Deutsche Strasse" sper Landquart e Maiavilla il traject guliv optimà cun scarpas. Ils inschigners da las vias artifizialas sur il San Bernardin (Giulio Pocobelli e Richard La Nicca) e sur il Spleia (Carlo Donegani) han empruvà da transponer cun agid d'applaniments e da trassaziuns l’ideal da generusadad classicistica sin las relaziuns stretgas e spundivas en las Alps. In element caracteristic da las vias sur ils pass èn las serpentinas. Singulas ovras da construcziun impurtantas dal 19avel tschientaner èn sa mantegnidas a la via dal Spleia, sco in tunnel da tempra neogotica, ina punt da marmel e la galaria da lavinas tranter la duana svizra e la taliana.
Sco part da la via naziunala A13 dad oz è la ruta dal San Bernardin anc ina giada vegnida amplifitgada en la segunda part dal 20avel tschientaner. L'ovra principala era ussa il tunnel da via inaugurà il 1967. Las vias che sa stendan vastamain en la cuntrada e duas punts ad artg da l’enconuschent inschigner Christian Menn da Cuira dattan perditga dal progress tecnic. Da Menn derivan era autras punts en il chantun Grischun, sco la punt da Sunniberg damanaivel da Claustra – sper la punt da Salgina dal pionier Robert Maillart il segund monument impurtant da l’art d’inschigners en il Partenz.
La construcziun da punts è daventada en connex cun l’architectura contemporana in tema separà. En la construcziun da viafiers giogan ils viaducts da la Viafier retica ina gronda rolla. (Leza Dosch)
Lit.: Jürg Simonett: Verkehr, Gewerbe und Industie, en: Handbuch der Bündner Geschichte, tom 3, 19avel e 20avel tschientaner, Cuira 2000, p. 61-88 (61-73); Leza Dosch: Kunst und Landschaft in Graubünden, Bilder und Bauten seit 1780, Turitg 2001, p. 69-79.
Pensiuns, chasas da cura e hotels
Ils hotels odierns derivan istoricamain da las tavernas, dals albierts e dals ospizis dal temp medieval. Architectonicamain ha la construcziun cuntanschì ina nova qualitad cun l’augment dal turissem a partir dal 1860. Las chasas da cura da Le Prese, Bogn Tarasp e San Murezzan Bogn èn daventadas las precursuras dals imposants hotels da la Belle Epoque oravant tut en l’Engiadina, a Tavau ed a Flem. In gener spezial furman ils sanatoris da pli baud a Tavau ed Arosa che servivan a la cura climatica medicinala.
La pli veglia ustaria dal Grischun deriva da la gotica tardiva ed è quella dals canonis a la Curt da Cuira cun il palantschieu sura da travs ad arvieut dal 1522 (oz restaurant Hofkellerei). Cura ch’ella è vegnida renovada a l’entschatta dal 20avel tschientaner è s’augmentà l’interess general per las veglias salas da mangiar grischunas (Drei Könige, Stern e Rebleuten a Cuira, Stiva Grischuna a Mustér, Casa Fausta Capaul a Breil, Crusch Alva a Zuoz, Chesa Veglia a San Murezzan). La mesadad dal 20avel tschientaner è creschì fermamain il dumber da cafés e da locals da té en ils lieus turistics e las citads. La tendenza odierna en il champ gastronomic è d’avrir pizzerias, bars, dancings e restaurants da fast food. Locals concepids d’artists èn las excepziuns (Giger-Bar a Cuira).
La noziun ‘chasa da cura’ deriva en emprima lingia da la cultura da bogns enconuschenta a San Murezzan gia dapi il temp protoistoric. En il Grischun devi e datti in’entira retscha da lieus per curas da bogn e curas da baiver aua. A San Murezzan, Bogn Tarasp, Passugg ed en Val Sinestra en l’Engiadina Bassa sa chattan edifizis architectonicamain impurtants. Las chasas da cura a Bogn Tarasp e San Murezzan construidas en il 19avel tschientaner dal spezialist da bogns songagliais Felix Wilhelm Kubly han servì sco models per ils emprims gronds hotels grischuns. L’emprima è vegnida erigida en il fop solitari visavi la tschiffada da la funtauna a Scuol-Nairs, la segunda percunter ha occupà a moda imposanta il plaun da l’En da San Murezzan ed è uschia daventada il punct da partenza d’ina expansiun architectonica. La chasa da cura a Le Prese offriva curas cun aua da zulper. Ella impressiunescha il contemplader cun sia architectura classicistica eleganta, il parc, il pitschen port al Lago di Poschiavo e la posiziun idillica. In exempel pli recent è la terma en Val Son Pieder che ha sa fatg in num internaziunal grazia a l’architectura da Peter Zumthor.
Ils hotels pompus da l’Engiadin’Ota illustreschan ils svilups stilistics e tipologics. Entant ch’il Bernina a Samedan ha conservà il scharm reservà dal classicissem tardiv, expriman las cuplas dal Palace a Malögia e da l’anteriur Grand Hotel a San Murezzan il patos da la Belle Epoque. Il motiv da la cupla dal Kronenhof a Puntraschigna, che dat cun sia construcziun a trais alas in accent signuril a la structura dal vitg, è anc oz in segn da noblezza. Ils edifizis sco il Palace a San Murezzan, il Waldhaus a Segl Maria ed il Castell a Zuoz suondan ils ideals romantics dals chastels. Represchentants renumads dal stil regiunal èn il hotel La Margna, il Suvrettahouse ed il Carlton a San Murezzan. En la construcziun da hotels e sanatoris da l’epoca classica moderna èn stads impurtants criteris realistics. Enturn il 1930 è sa sviluppada ad Arosa ina pitschna gruppa da hotels obligads a l’estetica da la reducziun geometrica (Post, Isla, part centrala dal Hof Maran, Hohenfels, Chasa Lamm). A Tavau han dominà fin la mesadad dal 20avel tschientaner ils sanatoris per la tgira da malsognas dal lom. Cun lur tetgs plats e balcuns per star a sulegl han els dà al lieu ina tempra urbana. (Leza Dosch)
Lit.: Isabelle Rucki: Das Hotel in den Alpen. Die Geschichte der Oberengadiner Hotelarchitektur von 1860 bis 1914, Institut für Geschichte und Theorie der Architektur, Scola politecnica federala Turitg, Turitg 1989. – Roland Flückiger-Seiler: Hotelpaläste zwischen Traum und Wirklichkeit. Schweizer Tourismus und Hotelbau 1830–1920, Baden 2003.
Construcziun d'abitadis
En il Grischun èn las citads, ils vitgs ed ils aclauns structuras creschidas sur tschientaners. In tschert caracter da planisaziun avevan ils abitadis dals Gualsers immigrads en il 13avel e 14avel tschientaner. Ils incendis e las catastrofas da la natira dal 19avel tschientaner han manà en l'entir chantun ad ina reconstrucziun sistematica da vitgs e parts da vitgs. A Cuira èn vegnidas construidas en il 20avel tschientaner sin basa privata e mez privata avant las portas da la citad veglia las surbajegiadas Untere ed Obere Quader e sin las pradas dal Rain il quartier Lacuna.
Bleras furmas d'abitadis en il Grischun, surtut ils bains ed aclauns, èn d'attribuir a la pli gronda colonisaziun dal temp medieval en il 12avel e 13avel tschientaner. Da quel temp han ins runcà grondas surfatschas da guaud en las valladas lateralas ed en lieus autsituads. Igl era l'entschatta dal traffic da transit, il temp da l'industria da minieras, da la construcziun da chastels, da la colonisaziun tras ils muntgs premonstratens e da l'immigraziun dals Gualsers. Las vischnancas e las paucas citads èn creschidas cuntinuadamain. Las raschuns per destrucziuns eran fin en il 17avel tschientaner eveniments da guerra, pli tard incendis nunintenziunads. Las chasas e stallas arsas da schuldads austriacs durant la Guerra svabaisa dal 1499 en l'Engiadina Bassa e durant la Guerra da trent'onns (1618 – 1648) en l'Engiadina Bassa ed en il Partenz èn vegnidas reconstruidas pli u main entaifer las structuras existentas. Ils incendis da vischnancas en il 19avel e l'entschatta dal 20avel tschientaner han manà a discussiuns intensivas davart la reconstrucziun. Tenor l'exempel dal chantun da Glaruna han las autoritads chantunalas favurisà structuras ortogonalas ed han accentuà aspects da la protecziun cunter il fieu, da l'igiena e dal traffic. Lavin ha resguardà questas prescripziuns, entant che Zernez ha insistì, per motivs economics, da construir novas chasas entaifer las structuras existentas. Sper Lavin èn era la part nova da Favugn, Tusaun e Seewis en il Partenz exempels marcants per abitadis reconstruids tenor in plan urbanistic precis en il 19avel tschientaner. Per motivs da la protecziun da la patria èn sa fatgas valair pli tard a Sent ed a Susch structuras pittorescas, bunamain organicas.
Cuira è la suletta citad in pau pli gronda dal Grischun. Qua pon ins identifitgar exactamain las fasas da creschientscha dapi l'extensiun da l'abitadi sur ils mirs da la citad veglia ora. Lung la Grabenstrasse sa chattan nobels edifizis privats e statals da la mesadad e da la fin dal 19avel tschientaner. L'entschatta dal 20avel tschientaner han ils architects Otto Schäfer & Martin Risch pudì construir a Cuira chasas en grond stil. Entant che l'Obere Quader cun il Quaderplatz suonda structuras axialas, sa sprovan ils plans da construcziun per l'Untere Quader enturn l'Ottoplatz e per il quartier Stampagarten da cuntanscher l'effect organic d'in vitg. L'abitadi Lacuna a Cuira, realisà ils onns 1960 e 1970 dals architects Thomas e Thomas Domenig, è in dals pli gronds quartiers da chasas autas da la Svizra. Ina tscherta autonomia è vegnida cuntanschida cun integrar en il quartier ina chasa da scola ed ina scolina, sco era butias ed interpresas da servetschs.
Lit.: Martin Bundi: Zur Besiedlungs- und Wirtschaftsgeschichte Graubündens im Mittelalter, Cuira 1989 (2. ediziun). – Leza Dosch: Kunst und Landschaft in Graubünden. Bilder und Bauten seit 1780, Turitg 2001. (Leza Dosch)
Plazs, curtins e parcs
Ils plazs dals vegls vitgs grischuns èn savens simpels schlargiaments da vias cun bigls, ubain suloms betg surbajegiads. Plazs projectads chatt’ins il plitgunsch en citads, parcs e centers turistics. Da gronda muntada èn ils santeris ed ils curtins privats concepids sco parcs. Tar ils bains signurils dal baroc furman la chasa ed il curtin in’unitad.
Vegls plazs da vischnanca enconuschents èn quels da Zuoz en Engiadin’Ota e Valendau en Surselva. Il plaz da Zuoz sa distingua tras sia largezza, il terren spundiv e la chasa Planta, e quel da Valendau tras sia posiziun per lung d’ina storta da la via e la graduaziun scenografica vers il Türelihus. L’element decorativ central è en omadus cas il bigl. En il context pli urban èn da menziunar il plaz da la Curt da Cuira circumdà da las chasas dals canonis, il plaz da la citad da Maiavilla cun la chasa Sprecher da l’epoca barocca e la piazza signurila dal borgo a Poschiavo. In’atgna gruppa furman lieus politicamain relevants sco l’ischi sper la chaplutta da sontg’Onna a Trun, il lieu da fundaziun da la Lia Grischa, ubain il lieu da la reuniun legendara da las Trais Lias a Vazarouls (Brinzauls). Il cumin da la Cadi aveva lieu sin il prà situà directamain sut la claustra. Il cumin dal Scanvetg, l’uschenumnada Bsatzig, exista anc oz e vegniva pli baud realisà sin la “Quadera”, in prà sper la baselgia da St. Peter. La plazza cumin da Glion, che sa chatta a l’entrada da la citad veglia, è marcada dals edifizis dal 19avel tschientaner.
Il plaz da la Regenza amez la citad veglia da Cuira exista mo grazia al fatg ch’ins ha renunzià da reconstruir las chasas arsas il 1829. Suenter ils incendis dals vitgs da Lavin e Zernez il 1869 resp. 1872 han las vischnancas survegnì gronds plazs circumdads da chasas signurilas (plazza gronda resp. plaz). Il segn caracteristic da l’architectura urbana da Tavau è la lunga promenada che surpiglia la funcziun dals plazs centralisants. Sumeglianta è la situaziun a Scuol cun ses stradun. A l’intern da la citad da Cuira concepida a moda concentrica s’uneschan las vias adina puspè a plazs. Il punct central fiss en sasez la Plazza da la Posta a l’entrada da la citad veglia. Il traffic motorisà occupa oz però quasi tut la surfatscha da la plazza. La nova plazza da la staziun vegn utilisada oravant tut sco staziun per il tren d’Arosa ed il bus da la citad. Cun la plazza dal teater stgaffida il 2006 han ins empruvà da laschar reviver la cultura dals plazs deditgads als passants.
Ina cultura da curtins barocca respectabla per il Grischun sco chantun alpin è sa sviluppada enturn las chasas signurilas en Bregaglia e Tumleastga, a Cuira ed en il Signuradi. Exempels da parcs en noss chantun èn ils santeris cun plantas. En il context turistic han ils parcs survegnì ina nova significaziun sco parcs da hotels e da termas. A la tipologia dal parc po era vegnir attribuì il bellezza plaz Quader a Cuira, in prà cun ina ritga varietad da plantas. (Leza Dosch)
Lit.: Brigitt Sigel, Catherine Waeber e Katharina Medici-Mall (ed.): Nutzen und Zierde. Fünfzig historische Gärten in der Schweiz, Turitg 2006.
Viafier retica
La lingia da viafier da Landquart a Tavau, inaugurada il 1890, è daventada il punct da partenza d’ina da las pli grondas raits a binari stretg dal mund, che ha collià las differentas valladas principalas dal Grischun. Spectaculars èn il trassé, ils viaducts ed ils tunnels a spirala da la viafier da l’Alvra, che furma ensemen cun la viafier dal Bernina in’axa transalpina. Dal puntg da vista da l’istorgia d’architectura resorta tranter ils edifizis da staziun la gruppa dals onns 1910 e 1920, construida en in stil regiunal.
Tranter il 1898 ed il 1904 è vegnida construida la lingia da l'Alvra tranter Tusaun e San Murezzan. Las stortas ed ils tunnels a spirala legendars sin il tschancun da Bravuogn fin Preda prolungheschan artifizialmain la lingia per limitar las pendenzas a 35 promils. Per l'emprima giada en Svizra èn vegnidas construidas las punts d'ina lingia da viafier quasi cumplettamain cun craps natirals. Il trassé e las punts da crap na disturbian betg la cuntrada, ha scrit da lez temp la revista «Heimatschutz», anzi, els dettian vita ed enritgeschian ella. Il crap n'è betg vegnì tschernì mo per motivs estetics, mabain era per raschuns praticas. D'ina vart era il material necessari gia avant maun al lieu e da l'autra vart supportava la gronda dimensiun da l'ovra da construcziun senza problems las chargias dal traffic ferroviar. Las pli renumadas punts da la viafier da l'Alvra èn il lung viaduct da Solas (lunghezza 42 m, autezza 85 m) ed il viaduct da la Landwasser sper Filisur (lunghezza sis giadas 20 m, autezza 65 m) cun las pitgas elegantas che vegnan sisum pli stretgas. Sin il punct il pli aut dal tschancun, tranter Preda e Spinas, sa chatta il tunnel da l'Alvra cun ina lunghezza da 5,8 km. Ils portals èn da crap natiral cun enramaziuns bossadas en la tradiziun da la renaschientscha. La lingia dal Bernina tranter San Murezzan e Tirano en l'Italia è vegnida inaugurada il 1910. L'element il pli marcant da quella è il viaduct a spirala da Brusio – era el è vegnì construì per prolungar il trassé.
Da las ovras d'art dals inschigners èn da differenziar las construcziuns autas dals lainaris, impressaris ed architects. Lung ils emprims tschancuns da la Viafier retica han els construì edifizis fitg simpels per ils passagiers. Questas staziuns da lain eran bunmartgadas en las regiuns cun bler guaud, ellas gievan a prà cun il boom da chalets da quel temp e pudevan vegnir interpretadas sco bajetgs che mantegnan il caracter rural da las construcziuns a travs da la regiun. Cun excepziun da Spinas eran las staziuns da la viafier da l'Alvra en l'Engiadina construcziuns massivas en il stil dal classicissem tardiv. Exempels marcants dal stil regiunal èn ils edifizis tranter Glion e Mustér, Bever e Scuol, sco era tranter Cuira ed Arosa, construids curt avant l'Emprima Guerra mundiala. Ils onns 1920 ha Nicolaus Hartmann creà in'architectura da crap inspirada da la cuntrada muntagnarda cun sias tegias d'alp e chamonas (Alp Grüm, Ospizi dal Bernina).
La staziun da Tirano percunter, construida il 1927 en il stil dal liberty e da l'art deco, è marcada d'italianità urbana. (Leza Dosch)
Lit.: Luzi [Leza] Dosch: Die Bauten der Rhätischen Bahn. Geschichte einer Architektur von 1889 bis 1949, Cuira 1984. – Leza Dosch: Kunst und Landschaft in Graubünden. Bilder und Bauten seit 1780, Turitg 2001, p. 182-195.
Regiunalissem
La rescuverta dal sgrafit e da la chasa engiadinaisa a partir dal 19avel tschientaner tardiv dat perditga d’in nov interess per l’architectura locala e regiunala. L’onn 1905 è vegnida fundada l’Uniun grischuna per la protecziun da la patria che promoveva in stil architectonic regiunal e che reuniva architects da grond’influenza. Ina relaziun pli libra cun ils exempels locals pon ins observar en il regiunalissem dal temp suenter la guerra.
La noziun dal "regiunalissem" concerna la gronda dumonda davart las prestaziuns culturalas specificas entaifer spazis geografics. Il regiunalissem architectonic s'interessa sapientivamain per las ovras da construcziun en la societad d'ina regiun determinada. Quai al differenziescha da l'architectura regiunala dals temps passads, cura ch'i deva paucas pussaivladads d'eleger. L'economia da stgarsezza sa basava sin la cuntinuitad da las tecnicas emprendidas e l'utilisaziun da materials disponibels al lieu. Impurtant era en emprima lingia d'ademplir las pretensiuns praticas. Il sforz cultural dad esser innovativ mancava qua tras quasi dal tuttafatg. Quest sforz mancant da stuair sa differenziar a moda evidenta da la tradiziun e dal conturn, ha manà als maletgs unitars da vischnancas e citads veglias che vegnan - posteriuramain – talmain appreziads.
Suenter che l'istorissem dal 19avel tschientaner aveva utilisà l'istorgia da l'art academica sco model ed era sa servì anc ina giada da tut ils stils, ha el tschertgà novas funtaunas en l'architectura vernaculara, il stil puril ch'era – per uschè dir – anc autentic. L'emprima etappa sin questa via è stada la propagaziun da la chasa da lain da l'Oberland bernais sco "Swiss Chalet". Elements da l'agen chantun èn vegnids integrads en l'architectura dal Grischun gia a la fin dal 19avel tschientaner. L'Uniun grischuna per la protecziun da la patria n'argumentava en emprima lingia betg cun criteris naziunals, mabain regiunals. A San Murezzan lavurava Nicolaus Hartmann, che s'orientava, sper auters puncts da referiment, era a las furmas da veglias chasas engiadinaisas. Quellas èn daventadas il simbol betg mo per l'Engiadina, mabain era per il Grischun. Cun ses elements basads sin l'architectura da la citad veglia medievala e dal baroc signuril, ha il biro dad Otto Schäfer e Martin Risch da Cuira mess l'accent plitost sin la patria e la tradiziun, e main sin regiuns specificas. Ina segunda fasa impurtanta dal regiunalissem è quella dal temp suenter la guerra, cura che architects sco Jachen Ulrich Könz, Bruno Giacometti e Rudolf Olgiati han integrà da differenta maniera en lur ovras elements dal stil architectonic regiunal. Singuls exempels derivan era da Pierre Zoelly e Robert Obrist. En l'architectura contemporana è la discussiun sa spustada da la regiun difficila da definir e da cunfinar, al lieu concret en sia quotidianitad e grondiusadad. Uschia è era vegnì creà spazi per l'individualitad. La chaplutta da Sogn Benedetg sur Sumvitg, realisada da l'architect Peter Zumthor, è l'exempel d'ina architectura che interagescha a moda sapientiva ed averta cun il lieu. (Leza Dosch)
Lit.: Friedrich Achleitner: Region, ein Konstrukt? Regionalismus, eine Pleite? Basilea/Boston/Berlin 1997. – Leza Dosch: Heimatstil und Regionalismus. Zur Diskussion über zwei architekturgeschichtliche Begriffe, en: Bündner Monatsblatt, 2005, nr. 5, p. 491-520.
Ovras electricas
L’emprima gronda ovra idraulica dal Grischun è quella da Campocologno da las Ovras electricas Brusio SA, che ha cumenzà cun la producziun il 1907. Las lingias a pressiun da Campocologno, montadas sur terra, però era quellas da la centrala a Küblis da las Ovras electricas grischunas SA (1922) han intervegnì a moda massiva en il maletg da la cuntrada. Las emprovas temprivas da cuvrir ils rempars inevitabels dals lais da fermada cun crappa rutta u cun terra per als adattar a la cuntrada, èn vegnidas substituidas en ils onns tschuncanta e sessanta da l’idea che mirs da betun nivs hajan lur atgna valur estetica sco ovras ardidas da l’inschigneria.
Sper la construcziun da vias e viafiers èn las ovras idraulicas per producir energia electrica ils pli gronds projects da construcziun da la cuntrada alpina. Ils singuls projects èn mintgamai stads fitg contestads. D'ina vart las ponderaziuns economicas, da l'autra vart ils interess da l'agricultura e da la protecziun da la cuntrada: las ovras idraulicas èn in tema che provochescha adina puspè confruntaziuns tranter l'economia e l'ecologia. Las Ovras electricas Brusio SA (oz Rezia Energia) valevan dal temp da lur construcziun sco il pli impurtant implant idroelectric dal continent europeic. Il grond batschigl d'aua era in lai natiral, il Lago di Poschiavo. Sis conducts a pressiun parallels, manads sur terra, transportavan l'aua davent dal batschigl dal Monte Scala a la centrala a Campocologno. La societad aveva concepì ils conducts e la centrala sco construcziuns funcziunalas senza resguardar lur effect sin la cuntrada. A moda sumeglianta è ella era procedida cun plazzar las pitgas da fier da ses conduct al liber cumplettà il 1927. Mo paucs onns pli tard èn las autas pitgas dals conducts al liber vegnidas cumbattidas generalmain da tscherts circuls da la protecziun da la patria.
In ulteriur implant da gronda dimensiun è quel da l'Ovra electrica da la citad da Turitg en la Val d'Alvra. Il flum è vegnì fermà cun in rempar sut Casti. Cun la planisaziun architectonica da la centrala a Seglias en Tumleastga (1907–1910) è vegnì incumbensà Gustav Gull, professer a la Scola politecnica federala a Turitg. Nicolaus Hartmann è s'avanzà al pli impurtant architect d'ovras electricas en il Grischun dal temp tranter las guerras. El ha survegnì l'incumbensa per bunamain tut las construcziuns autas da las Ovras electricas grischunas SA (oz era Rezia Energia) en il Partenz ed ha pudì realisar il 1927, betg lunsch davent da la viafier dal Bernina, las centralas da Palü e Cavaglia da las Ovras electricas Brusio SA. Cun la moderna classica è sa fatga valair ils onns ventg en ils circuls d'experts svizzers l'opiniun in pau simplifitgada ch'ina buna construcziun s'adatteschia a mintga cuntrada. Uschia han ins tralaschà da discutar la dumonda da la relaziun d'ina construcziun cun il spazi circumdant: quant enavant vegnan las qualitads formalas d'ina construcziun era determinadas dal conturn? Gronds lais da fermada èn vegnids bajegiads ils onns tschuncanta e sessanta a Zervreila en Val S. Pieder, sin l'Alp Albigna en la Val Bergiaglia, en la Val Nalps e la Val Curnera (Tujetsch), a Sontga Maria sin il Pass dal Lucmagn e, quasi cumplettamain sin territori talian, en la Valle di Lei e la Valle di Livigno. L'implant senza dubi il pli spectacular è il mir da fermada gigantic dad Albigna che cumpara aut sur la val sco ina barriera da betun tranter ils grips. (Leza Dosch)
Lit.: Conradin Clavuot e Jürg Ragettli: Die Kraftwerkbauten im Kanton Graubünden, Cuira 1991. – Hansjürg Gredig e Walter Willi: Unter Strom. Wasserkraftwerke und Elektrifizierung in Graubünden 1879-2000, Cuira 2006.
Epoca moderna
La noziun "epoca moderna" reunescha differentas tendenzas architectonicas che han lur origin pli u main datiers dal raziunalissem e dal funcziunalissem dals onns 1920 e 1930. L’uschenumnada architectura nova da quel temp era l’avantgarda. En ils onns tschuncanta e sessanta è sia lingua formala simplifitgada daventada in bain communabel – savens cun prestaziuns extraordinarias.
Il pli impurtant architect grischun da l'epoca moderna classica dal tranterguerra è stà Rudolf Gaberel (1882-1963). El era sesent a Tavau ed ha pudì realisar là sias ideas en grond stil. El ha sviluppà vinavant il tetg plat sutventilà, che deviescha l'aua da plievgia e da naiv a moda centrala a l'intern da la chasa, ed ha propagà quel sco furma da tetg ideala per il clima alpin. Per il sanatori sin la Schatzalp era quest sistem vegnì introducì a Tavau gia enturn l'onn 1900. Il tetg plat sutventilà ed ils balcuns integrads per star a sulegl, construids senza pitgas, èn daventads caracteristics per il maletg dal vitg da Tavau. Cun l'intenziun da realisar in'architectura funcziunala ed igienica ha Gaberel pudì restructurar en curt temp in'entira retscha d'edifizis existents, tranter auter era la chasa-cumin. Tavau è daventà ina citad moderna en las Alps, davent dal 1961 schizunt cun ina prescripziun da construir tetgs plats en la zona centrala. Edifizis novs impurtants ed anc existents da Gaberel a Tavau èn las chasas dals medis da la Clinica alpina da Basilea e da la Clinica alpina da Turgovia e Schaffusa, sco era la chasa da duas famiglias a la Via Tanzbühl 6. Ulteriurs represchentants da l'architectura nova en il Grischun eran tranter auter a Cuira ils fragliuns Emil e Walther Sulser, ad Arosa ils fragliuns Georg e Peter Brunold sco era Jakob Licht.
Anc pauc enconuschenta è l'architectura da l'epoca moderna dal suenterguerra, la quala tanscha per part fin en ils onns otganta. La consequenza da la derasaziun da las furmas da l'architectura nova tras gronds biros da planisaziun ed interpresas generalas è stada ina banalisaziun dals ideals estetics e socials. E tuttina datti era en il Grischun ovras da quel temp che sa distinguan tras lur filigranitad ed eleganza fermamain dal rusticalissem turistic da la construcziun d'abitaziuns principalas e secundaras. Exempels impurtants d'ina tala architectura èn l'anteriur Seminari scolastic dal Grischun dad Andres Liesch e la Chasa Zinsli da Paul Gredinger a Cuira, sco era la chasa da scola da Max Kasper a Castaneda. Sper las tendenzas raziunalas da l'epoca moderna, èsi da menziunar qua era l'architectura sculpturala da betun natiral. Exempels da quella èn il convict da la Scola chantunala grischuna (Otto Glaus, Ruedi Lienhard e Sep Marti) e la baselgia catolica da la Sontga Crusch da l'architect e sculptur Walter M. Förderer a Cuira. Cun ils edifizis sacrals construids en differents lieus da la Svizra e da la Germania, ha Förderer transfurmà l'architectura da betun en plastica transibla. (Leza Dosch)
Architectura pitschna
Ils edifizis pitschens èn insatge sco la musica da chombra da l’architectura. Els reduceschan tut a l’essenzial, savens paran els sco models d’ovras pli grondas. Accents discrets mettan en lur conturn surtut funtaunas, monuments, pavigliuns, chamonas d’iert, chasettas tranter las vignas e portals.
L'architectura pitschna cumpiglia gia ils elements sacrals en las baselgias sco craps da batten, tabernachels ed altars. Ma era las mobiglias sacralas e profanas èn savens vegnidas concepidas tenor motivs architectonics. In chapitel impurtant d'edifizis pitschens independents represchentan las chasettas baroccas tranter las vignas, sco quellas ch'èn sa mantegnidas a Cuira sin terrens cun vignas cultivads oz u pli baud (exempel: Via Caluna 8). I sa tracta da bajetgs d'ina stanza cun dus plauns che servivan a la vita sociala, ma era sco alloschi per ils gidanters en schurnada durant la vendemia. Ils torchels in pau pli gronds ed irregulars stuevan avair plaz avunda per integrar il torchel da vin. La pli enconuschenta chamona d'iert dal Grischun è quella cun culmar cruschà e culmainas artgadas dals fragliuns Johannes Gaudenz e Christoffel Schmid von Grüneck, construì il 1710 avant las portas da Glion. Era en quest cas sa tracti d'in bajetg d'ina stanza.
La rotunda da lain davos la chasa da Giovanni Segantini a Malögia era vegnida concepida sco model per ina construcziun pli gronda. En ella dueva vegnir installà il panorama engiadinais planisà per l'Exposiziun mundiala a Paris dal 1900; suenter è ella vegnida duvrada dal pictur surtut sco biblioteca. Da la categoria dals pavigliuns fan part las bavettas da las chasas da cura a San Murezzan, Tarasp e Passugg, sco era la halla da santeri dal classicissem tardiv a Roveredo. Il pavigliun da l'hotel Kulm a San Murezzan, che unescha differents stils da l'entschatta dal 20avel tschientaner e preschenta relievs cun simbols dal patinadi e dal golf, era in implant da sport. Il portal da Schäfer & Risch sin la plazza Quader a Cuira e quel da Nicolaus Hartmann en il parc da cura a Tavau marcheschan l'entrada d'in areal determinà.
Entaifer l'architectura pitschna èn las funtaunas la categoria la pli derasada. Las veglias funtaunas en ils territoris rurals eran limitadas a lur funcziun sco funtaunas per bavrar e lavar, ed ellas devan sin il pli en egl, sch'ellas eran cuvridas cun in tetg da lain (Borgonovo, Luven). En ils territoris urbans èn las funtaunas vegnidas ornadas ritgamain cun relievs e sculpturas libras. Il temp da fluriziun da questa pratica è il 16avel fin il 18avel tschientaner; in exempel impurtant è la funtauna da Son Martin a Cuira (la pitga da la funtauna è vegnida remplazzada il 1910 tras ina copia). Cun il stil regiunal da l'entschatta dal 20avel tschientaner è il sculptur Wilhelm Schwerzmann avanzà al creader da funtaunas il pli profilà en il Chantun. En il Grischun republican èn monuments vegnids erigids mo darar. Tranter ils paucs exempels che surpassan ina tavla commemorativa èn da menziunar ils monuments da Salis, da Vazerol e da Fontana a Cuira, sco era il monument deditgà als cumbattants per la libertad e la cardientscha dal Partenz, erigì il 1622 a Seewis. (Leza Dosch)
Ulteriuras construcziuns ed ovras
Las rubricas menziunadas qua pon dar mo ina curta survista da tut las ovras da construcziun e d’art dal Grischun. Da menziunar particularmain fissan oravant tut ils edifizis sacrals d’ulteriuras epocas, las chasas da scola, las chasas-cumin, ils edifizis da mastergn e d’industria, sco era ils elements da la construcziun interiura sco il tavlegià, las picturas da paraids e las sculpturas.
Cun la schelta da las rubricas avain nus empruvà da porscher ina varietad da temas uschè respreschentativa sco pussaivel. Quai duai animar ils lecturs e las lecturas da sa fatschentar a moda pli approfundada cun las singulas epocas, las tendenzas artisticas, las biografias curtas e las categorias d'ovras preschentadas qua. Ils accents èn mess uschia che las differenzas tranter la cuntrada d'art dal Grischun ed auters ambients architectonics ed artistics resortan cleramain. Titels sco "Temp carolingic" u "Epoca moderna" renvieschan al context da l'istorgia d'art europeica en general, entant che las contribuziuns "Vias e punts" ed "Ovras electricas" sa refereschan a la topografia alpina pli specifica. "Il maister da Vuorz", "Hans Ardüser", "Chasa engiadinaisa" e "Viafier retica" la finala èn temas propi grischuns. Sut la rubrica "Regiunalissem" vegn reflectà davart l'identitad architectonica dal chantun Grischun.
Era tranter ils objects betg attribuids ad in'atgna rubrica sa chattan contribuziuns impurtantas davart l'istorgia da l'architectura e da l'art. Il rempar da crappa preistoric sper Guarda represchenta probablamain ina structura da defensiun dal temp da fier. Ils "crott" en il Puschlav, construids a moda arcaica cun arvieuts fauss, servivan a la conservaziun da mangiativas che gievan en mal. A Cama ed a Promontogno èn ils tschalers da vin ("grotti", "crotti") circumdads da chastagners daventads locals per star da cumpagnia. L'acla Serlas en la Val Chamuera è l'exempel il pli stupent d'in aclaun da tegias da culm. Ils mulins èn stads ils precursurs dals implants industrials dal 19avel tschientaner. Furmas spezialas interessantas tranter las chasas d'abitar represchentan edifizis sacrals sco ils ospizis e las claustras, a Cuira las chasas signurilas dals canonis ed il palaz episcopal. Da la categoria pictura murala èn da menziunar ils maletgs dal Mund sanestrà en la Sala da la lieur al Bärenloch a Cuira e las scenas biblicas dals onns 1960 sin la fatschada da la Casa Aperta a La Punt-Farschno. In'ovra plastica excellenta da la gotica tempriva è la gruppa da la Sontga Fossa en l'ossari da Son Gion Battesta a Domat.
L'egliada fiss dentant era da drizzar sin il svilup da las chasas da scola, da las paucas chasas-cumin e chasas da mastergnanza istoricas, sco era sin las baselgias da la diaspora en lieus turistics. Cas spezials èn ils objects utilisads oz sco museums, sco la chasa da Nietzsche a Segl Maria, la chasa da Milli Weber a San Murezzan ed il museum da la fortezza da Crestawald a Sur en Valragn. Excepziunal è dentant era il mut-baselgia da Ferrera cun sias chapluttas baroccas da la via da la Crusch e la chasa Rosales ad Andeer. La pigna per luentar fier, zuppada en quella chasa, vegniva duvrada per furnir armas al moviment da liberaziun talian da Giuseppe Mazzini. (Leza Dosch)
